باشگاه خبری فراساحل: آموزش دریایی در کشور و از ابتدای شکل‌گیری به شکل امروزی با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بوده است به گونه‌ای که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی اعزام دانشجویان دریایی به خارج مناسب‌ترین و بهترین راه ممکن برای تربیت نیروی انسانی دریانورد بود اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی این نوع آموزش وارد مرحله جدیدی شد به طوری که از یک‌سو با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، جذب و تربیت نیروی متخصص دریایی آغاز شد و از سوی دیگر کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران در تربیت نیرو پیش‌قدم شد و با تأسیس مؤسسه آموزشی در تهران و بوشهر تحول در این بخش را آغازکرد.

این روند در سال‌های مختلف ادامه داشت به گونه‌ای که مؤسسات و مراکز آموزشی خصوصی نیز نسبت به تربیت نیروی انسانی دریانورد اقدام کردند. به اعتقاد کارشناسان طی سال‌های گذشته آموزش دریایی در کشور از وضعیت مطلوبی برخوردار بوده و توانسته است نیروی آموزش‌دیده‌ای را با استانداردهای علمی و تخصصی بالا به صنعت دریانوردی تحویل دهد. اما متأسفانه در حال حاضر با توجه به اینکه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارتباطی منسجم و هماهنگ با جامعه دریایی کشور ندارد و بورسیه دانشجویان دریانورد در برخی از دانشگاه‌های دولتی حذف شده و مدت زمان برگزاری دوره‌های آموزشی در مؤسسات خصوصی نیز کاهش یافته است به همین جهت ضرورت بازنگری در مقوله آموزش دریایی بیش از پیش احساس می‌شود.

رشد آموزش دریایی متناسب با نیاز کشتی‌های تجاری
رشد صنعت کشتیرانی، نیاز به آموزش دریانورد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. طی سال‌های گذشته آموزش دریانورد جهت کشتی‌های تجاری از نظر کمی و کیفی رشد بسیار خوبی در کشور داشته است و در مقایسه با 30 سال پیش که حدود 90 درصد دریانوردان را اتباع خارجی و تنها 10 درصد را دریانوردان ایرانی تشکیل می‌دادند در حال حاضر حدود 85 درصد دریانوردان ناوگان تجاری، ایرانی هستند. سطح علمی دریانوردان ایرانی در حال حاضر از استانداردهای لازم برخوردار است و با توجه به بازار کار بسیار خوب رشته دریانوردی در کشور و منطقه، دریانوردان ایرانی بلافاصله پس از کسب مدارک بین‌المللی جذب بازار کار می‌شوند. در حقیقت رشته دریانوردی از جمله رشته‌هایی است که فارغ‌التحصیل بیکار ندارد که همین موضوع جذابیت رشته دریانوردی را بیشتر می‌کند.

محمودرضا حق‌دوستی مدیرعامل مؤسسه آموزش کشتیرانی با اشاره به تجربه خوب شرکت‌های کشتیرانی در جذب و آموزش دریانوردان کشتی‌های تجاری از 40 سال پیش تاکنون و شاخص بودن این دریانوردان در کشور و منطقه به مانا می‌گوید: به دلیل تفاوت چشمگیر مهارت‌های دریانوردان ایران در مقایسه با دریانوردان خارجی بسیاری از مالکان کشتی‌ها نسبت به جذب نیروهای ایرانی در مقایسه با نیروهای خارجی تمایل بیشتری نشان می‌دهند. وی با بیان گران بودن تحصیل در رشته‌های دریانوردی در مقایسه با سایر رشته‌ها می‌افزاید: با توجه به اینکه دانشجویان رشته‌های دریانوردی باید در دوره‌های متعددی مانند شبیه‌سازها، کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌های تخصصی شرکت کنند اغلب اوقات در پرداخت شهریه دوره‌ها با مشکل روبه‌رو می‌شوند.

دولت باید متولی آموزش دریانوردی باشد
تعارض‌های موجود در آموزش دریایی تهدیدی برای نیروی‌انسانی دریایی است و می‌تواند ناوگان را دوباره به نیروی دریایی خارجی وابسته کند که این مسئله از هر نظر بسیار حائز اهمیت است. به گفته پرویز باورصاد رئیس دانشکده علوم و فنون خلیج‌فارس بوشهر، در اکثر کشورهای دنیا آموزش دریانوردی توسط ارگان‌های متعدد مانند وزارت علوم، سازمان بنادر، کشتیرانی‌های ملی، استانداری‌های سواحل و انجمن‌های دریانوردی انجام می‌شود. در این کشورها با توجه به خاص بودن آموزش دریانوردی هزینه‌های آموزشی دانشگاه‌های دریانوردی توسط نظام‌های آموزشی پرداخت می‌شود و دولت از نظر مالی دانشگاه‌ها را حمایت می‌کند.  وی ادامه می‌دهد: مسئولان همواره در نشست سران ارگان‌های دریایی می‌گویند که ایران باید سهمی از نیاز 150 هزار نفری سازمان جهانی دریانوردی به نیروی انسانی دریانورد را تأمین کند اما تاکنون کوچک‌ترین اقدام اصولی در جهت آموزش دریانوردی انجام نداده‌اند. آموزش دریانوردی بسیار استراتژیک و خاص است و نباید نسبت به آن بی‌توجه بود و این نهال بارور شده را ناآگاهانه تضعیف کرد.

پر هزینه بودن آموزش دریایی
در حال حاضر به گفته کارشناسان برخی از تجهیزات شبیه‌ساز الکترونیک دریایی میلیاردها تومان قیمت دارند که با توجه به بودجه محدود دانشگاه‌ها تهیه این شبیه سازها مشکل است بنابراین یا دولت باید این نرم‌افزارها را خریداری کند و در اختیار دانشگاه‌ها قرار دهد و یا اینکه متخصصان الکترونیک و مخابرات این شبیه سازها را طراحی کنند و در اختیار دانشگاه‌ها قرار دهند. متأسفانه اکثر تجهیزات دریایی بومی نشده‌اند و از کشورهای خارجی خریداری می‌شوند. در این ارتباط حسین سهولی‌زاده رئیس دانشگاه دریانوردی خارگ، استفاده از کاپیتان‌های با سابقه و آشنا به علوم دریایی، بورسیه دانشجویان ممتاز، حل مشکل سربازی دانشجویان، ایجاد ارتباط تنگاتنگ بین دانشگاه‌ها، مراکز صنعتی و کشتیرانی‌ها و تبلیغات در صدا و سیما را در رشد و توسعه حرفه دریانوردی مؤثر می‌داند.

رئیس دانشگاه دریانوردی خارگ با اشاره به پر هزینه بودن رشته‌های دریایی می‌گوید: اگر مراکز صنعتی و کشتیرانی‌ها کمک کنند تحول عظیمی در آموزش نیروی‌انسانی دریایی به وجود خواهد آمد.
مسعود صدری‌نسب رئیس دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر گفت: کمبود تجهیزات آموزشی مورد نیاز رشته‌های دریانوردی در بعضی از مراکز آموزش دریایی، مشکلات خروج دانشجویان دریانوردی غیربورسیه از کشور در قالب تعهد 10 ساله به ارگان‌های دریایی، مشکلات نظام وظیفه دانشجویان غیربورسیه که دوره کارآموزی و کارورزی خود را بر روی شناورهای جمهوری اسلامی ایران انجام می‌دهند، عدم یکپارچگی بین ارگان‌های مربوطه، چندگانگی متولیان امور دریایی از لحاظ اداری و حقوقی و مشکلات شاغلان در رشته دریانوردی، کمبود نیروی دریانورد و پرهزینه بودن این رشته را از جمله مشکلات آموزش دریانوردی در دانشگاه‌های دریایی عنوان می‌کند.

عیسی حسینی‌نژاد مدیرعامل شرکت کیش راه‌آبی نیز کاهش مدت آموزش دریانوردان را یکی از معضلات عنوان کرده و می‌گوید: براساس قوانین و مقررات سازمان بنادر و دریانوردی، متقاضیان حرفه دریانوردی می‌توانند پس از گذراندن دوره آموزشی یک ساله موفق به دریافت مدرک افسری شوند که همین امر باعث عدم کارایی افراد در فعالیت‌های تخصصی می‌شود. وی تصریح می‌کند: کاهش مدت دوره آموزش دریانوردی در هیچ جای دنیا سابقه ندارد و بسیاری از شرکت‌های خارجی خواستار نیروهای‌انسانی دریانوردی هستند که دوره چهار ساله آموزش دریانوردی را در دانشگاه‌ها گذرانده باشند نه اینکه با یک سال آموزش به عنوان افسر شناخته شوند. همچنین باید از اساتید و افراد متخصص در امر آموزش دریانوردی استفاده شود و از ورود افراد غیرمتخصص در مقوله آموزش دریایی ممانعت شود.

همکاری و هماهنگی سازمان‌های دریایی و دانشگاه‌ها
امین بهزادمهر رئیس دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار می‌گوید: آموزش‌های موفق و مؤثر دریانوردی تلفیقی از کسب مهارت‌های علمی و عملی است که لازم است هر یک از این دو مقوله به دقت و با کیفیت خوب ارائه شود. با توجه به این ترکیب، همکاری نزدیک دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی و شرکت‌های کشتیرانی در امر آموزش خوب و مطلوب اجتناب‌ناپذیر است. آموزش خوب و مطلوب علوم مرتبط با دریانوردی زمانی از اثربخشی بالا برخوردار می‌شود که در کنار آن آموزش‌های عملی و مهارتی در فضاهای کاری (کشتی‌ها و یا فضاهای کاری مرتبط) وجود داشته باشد. این همکاری بین دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی و شرکت‌های کشتیرانی باعث رشد و توسعه مناسب آموزش علوم و مهارت‌های دریانوردی می‌شود.

رئیس دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر تعامل بین نمایندگان سازمان بنادر و دریانوردی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان نظام‌وظیفه عمومی کشور، وزارت کار و امور اجتماعی، نیروی انتظامی(اداره گذرنامه)، ارگان‌های دریایی و بورسیه دریانوردان را از جمله راهکارهای مناسب برای حل مشکلات آموزش دریانوردی می‌داند. روزبه نخستین رئیس مرکز آموزش تخصص‌های دریایی محمودآباد معتقد است برای اینکه آموزش دریایی کشور از رشد و توسعه مناسبی برخوردار باشد اول باید فرهنگ دریانوردی در کشور توسعه پیدا کند و اهمیت بخش صنعت دریایی را برای همه مسئولان و دست‌اندرکاران کشور تبیین گردد که این امر نیاز به همکاری و هماهنگی بین سازمان‌های دریایی و دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی کشور و آموزش و پرورش دارد البته نقش اداره استاندارد و گواهی‌نامه‌های سازمان بنادر و دریانوردی نیز حائز اهمیت است.

وی آموزش دریایی را یک آموزش تخصصی بیان کرده و می‌افزاید: برای توسعه آموزش دریایی باید مهارت‌های تخصصی را آموزش داد که این امر به تجهیزات کمک آموزشی و اساتید مجرب و با سابقه دریایی نیاز دارد. برای تهیه تجهیزات کمک آموزشی حمایت‌های دولت لازم است همچنین باید شرایط را برای ادامه همکاری اساتید مجرب و با سابقه در کار دریا و آموزش جهت ادامه همکاری در این زمینه فراهم کرد. در این زمینه حسین میرزایی مدیرکل امور دریانوردان سازمان بنادر و دریانوردی نیز با بیان اینکه همه ارگان‌ها باید خواستار ایجاد آموزش‌های دریانوردی در کشور باشند، به مانا می‌گوید: با برداشته شدن تحریم‌ها، نیاز کشور به دریانورد بیش از گذشته خواهد بود و با توجه به نیروی جوان کشور اکنون بهترین زمان برای تربیت دریانورد است اما متأسفانه دانشگاه‌ها این رشته را تعطیل کرده‌اند.

وی یادآور می‌شود: در حال حاضر رشته‌های زیادی در دانشگاه‌ها تدریس می‌شوند که شغلی برای آنها وجود ندارد و در فهرست نیازهای جهانی قرار ندارند، این درحالی است که تمام دنیا به دریانورد احتیاج دارد اما متأسفانه ما به دریا بی‌توجه هستیم که این مشکل فرهنگی باید در کل کشور حل شود. میرزایی با اشاره به ابقای مجدد ایران در لیست سفید STCW می‌گوید: سازمان بنادر و دریانوردی وظیفه خود که همان ابقاء در لیست سفید بوده را انجام داده است و اکنون نوبت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است که وظیفه خود یعنی تربیت نیروی‌انسانی دریانورد را مطابق با استانداردهای بین‌المللی انجام دهد.

وی عدم هماهنگی وزارت علوم با ارگان‌های دریایی را بزرگ‌ترین مشکل عنوان کرده و می‌گوید: متأسفانه هنوز علم با عمل آشتی نکرده است. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری باید همان طور که تربیت نیروی‌انسانی سایر رشته‌ها را به عهده دارد دریانورد هم تربیت کند. این وزارتخانه نیمه متمرکز بودن این رشته را یکی از مشکلات عنوان می‌کند یعنی اگر ارگان‌های دریایی این رشته را بورسیه کنند دانشگاه‌ها آموزش آن را انجام می‌دهند اما در غیر این صورت آموزشی داده نمی‌شود. در صورتی که دانشگاه‌های دریانوردی مانند دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار باید مجوز تربیت دانشجو به صورت متمرکز را هم دریافت کنند و این گونه نباشد که چون ارگان‌ها این رشته را بورسیه نمی‌کنند رشته‌های غیردریایی در دانشگاه‌های دریایی ایجاد شود.

لزوم ایجاد انگیزه در جوانان
در تمام دنیا، دریانوردی، علاقه‌مندان خاص و محدودی دارد به همین دلیل شرکت‌های کشتیرانی سعی می‌کنند با ایجاد انگیزه، جوانان را به کار در دریا ترغیب کنند. آنها شرایطی را فراهم می‌کنند تا دانشجو از همان ابتدا و با آگاهی کامل این رشته را انتخاب کند برای مثال در آمریکا دانشجوی دریانوردی 6 ماه درس می‌خواند تا با محیط کار آشنا شود و اگر در این مدت به این رشته علاقه‌مند نشد می‌تواند به راحتی از دانشگاه خارج شود به این ترتیب کسانی که واقعاً علاقه‌مندند این رشته را انتخاب می‌کنند. از جمله کارهایی که باید برای جذب دانش‌آموزان در رشته‌های دریایی صورت گیرد ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان شهرهای ساحلی است. دانش‌آموزی که در یک شهر ساحلی زندگی می‌کند باید با تحصیل در رشته‌های دریایی در همان شهر به دنبال رزق و روزی باشد.

پرویز باورصاد با بیان اینکه تربیت هر افسر دریانورد در ایران حدود 100 میلیون دلار بر تجارت خارجی کشور اثر دارد، می‌گوید: بیشتر افرادی که در کشور ما وارد حرفه دریانوردی می‌شوند از استان‌های غیرساحلی و ناآشنا با حرفه دریانوردی هستند که پس از ورود به این حرفه با سختی‌های آن مواجه می‌شوند و می‌خواهند زیر 10 سال از دریا خارج شوند. بنابراین شرکت‌ها باید سعی کنند افراد با انگیزه و توانمند از نظر جسمی و هوشی را انتخاب کنند تا این افراد بتوانند 20 سال در دریا کار کنند چرا که سرمایه‌گذاری برای نیرویی که کمتر از 20 سال در دریا کار کند مقرون به صرفه نیست.

یزدانی کارشناس مسئول علوم و فنون دریایی با اشاره به وجود 9 هنرستان دریایی که همگی در شهرهای ساحلی قرار دارند و هنرجویان آن در رشته‌های ناوبری، مکانیک موتور دریایی و الکترونیک و مخابرات دریایی تحصیل می‌کنند رسیدگی به موضوع خدمت نظام‌وظیفه فارغ‌التحصیلان آن را از جمله راه‌های افزایش انگیزه در آنان بیان کرده و می‌گوید: در حال حاضر فارغ‌التحصیلان هنرستان‌های دریایی برای انجام خدمت سربازی وارد نیروی زمینی یا هوایی ارتش می‌شوند در حالی که اگر هماهنگی لازم صورت گیرد که این فارغ‌التحصیلان وارد نیروی دریایی سپاه و ارتش شوند طی دو سال خدمت سربازی دور از مفاهیمی که آموزش دیده‌اند نخواهند بود. وی در ادامه در خصوص مشکلات جذب فارغ‌التحصیلان هنرستان‌های دریایی می‌افزاید: اگر فارغ‌التحصیلان این هنرستان‌ها پس از انجام خدمت سربازی توسط ارگان‌های دریایی جذب شوند قطعاً دانش‌آموزان ساکن شهرهای ساحلی به جای تحصیل در رشته‌های تجربی و ریاضی در رشته‌های دریایی به تحصیل خواهند پرداخت.

مشکلات دوره کارورزی در دریا
رئیس دانشکده علوم و فنون دریایی خلیج‌فارس بوشهر تصریح می‌کند: دانشجویان دریانوردی در ایران برای گذراندن دوره کارآموزی روی کشتی به عنوان ملوان کار می‌کنند در حالی که شخصیت آنها باید به عنوان افسر حفظ شود چرا که این افراد باید در آینده هدایت کشتی را به دست گیرند.  وی می‌گوید: علی‌رغم تلاش‌های بسیار، موفق به خرید کشتی آموزشی دریانوردی نشدیم. این در حالی است که کشوری مانند آمریکا حداقل 30 کشتی آموزشی دارد و برای گذراندن دوره کارورزی، ارگان‌های دریایی دخالتی ندارند اما در کشور ما دانشجو باید چندین ماه در نوبت باشد تا بتواند روی کشتی کار کند. در حقیقت ما روشی را برای خودمان ابداع کرده‌ایم که این مسئله بر روی کیفیت آموزشی اثرگذار است.

محمودرضا حق‌دوستی مدیرعامل مؤسسه آموزشی کشتیرانی، موضوع کارآموزی در دریا را مشکل اصلی آموزش دریانوردی عنوان کرده و معتقد است: به دلیل عدم برخورداری مؤسسات آموزشی از کشتی‌های مختص آموزش دانشجویان دریانوردی (cadet ship) جهت اعزام دانشجویان به کشتی وابستگی شدیدی به شرکت‌های کشتیرانی وجود دارد و این شرکت‌ها هم به لحاظ صرفه‌جویی در هزینه‌ها امکان تأمین افسر آموزشی بر روی کشتی را ندارند و دانشجویان عمدتاً به عنوان ملوان به کشتی ملحق می‌شوند که قطعاً با توجه به وظایف سنگین بر روی کشتی دیگر مجالی برای انجام تکالیف دانشجویی باقی نمی‌ماند بنابراین کیفیت آموزش بر روی کشتی با چالش مواجه می‌شود.

آمادگی برای ورود به دوران پساتحریم
در این ارتباط باورصاد می‌افزاید: کشورهای دنیا سعی می‌کنند نظام آموزشی و گواهی‌نامه شایستگی به گونه‌ای باشد که در طول زمان همواره پویایی داشته باشد. چرا که دانشگاه دریایی نمی‌تواند پنج سال آموزش دریانوردی را انجام دهد و 10 سال آن را متوقف کند. رئیس دانشکده علوم و فنون دریایی خلیج‌فارس بوشهر با اشاره به ورود مجدد ناوگان دریایی کشور به بازارهای بین‌المللی در دوران پساتحریم می‌گوید: کشتیرانی‌ها برای ورود مجدد به بازار بین‌المللی احتیاج به نیروی‌انسانی دریانورد دارند اما تربیت نیروی متخصص دریانورد در کوتاه مدت امکان‌پذیر نیست بلکه آموزش یک فعالیت درازمدت است که حتی اگر به دریانورد هم نیاز نداشته باشیم دولت باید دانشگاه‌ها را حمایت کند تا تربیت نیروی‌انسانی دریانورد در حداقل زمان ممکن امکان‌پذیر شود.

این استاد دانشگاه خاطرنشان می‌کند: ارگان‌های دریایی و سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان متولی دریایی کشور باید یک افق استراتژیک در زمینه آموزش دریانوردی داشته باشند. سایر کشورها هم با فراز و فرود حمل‌ونقل مواجه بوده‌اند اما هیچ‌‌گاه آموزش دریانوردی خود را تعطیل نکرده‌اند. وی با بیان این نکته که مؤسسات آموزشی براساس نیاز خود نیرو جذب می‌کنند، می‌گوید: این مؤسسات چون خصوصی هستند حق دارند که در مواقع لزوم آموزش دریایی را تعطیل کنند اما دولت نباید آموزش دریایی را متوقف کند چرا که مسئولیت آموزش دریانورد بر عهده دولت است. با توجه به اینکه ناوگان ملی، حمل‌ونقل کالای کشور را بر عهده دارد دولت باید هزینه‌های تربیت نیروی‌انسانی دریانورد موردنیاز آن را تأمین کند.

پرویز باورصاد معتقد است دولت باید متولی آموزش دریانوردی باشد و همان طور که صدها میلیارد تومان برای تربیت نیروی‌انسانی در سایر رشته‌ها در اختیار وزارت علوم قرار می‌دهد هزینه‌های تربیت نیروی‌انسانی دریانورد را هم باید پرداخت کند. دولت باید اهمیت آموزش دریانوردی را درک کند چرا که نظام آموزش دریانوردی یک نظام خاص است. وی خاطرنشان می‌کند: در دوره‌ای ارگان‌ها به صورت بورسیه آموزش را بر عهده داشته‌اند اما اکنون دولت باید متولی باشد. نظام بورسیه تنها مختص دریانوردی نیست بلکه آموزش عالی در بسیاری از مشاغل سخت و طاقت‌فرسا دانشجوی بورسیه می‌پذیرد که دریانوردی هم یکی از این رشته‌هاست.