باشگاه خبری فراساحل: محمدرضا مقدم گفت: بدهی کلان شرکت ملی نفت حدود ۱۵۰ هزار میلیارد تومان است که امکان بازسازی، نوسازی تأسیسات و سرمایه گذاری برای توسعه میادین را دشوار کرده است. به گزارش باشگاه خبری فراساحل و به نقل از مهر، منابع انرژی اکنون در کنار آب، خاک و هوا به عنصری حیاتی  برای رشد اقتصادی و افزایش رفاه اجتماعی بشر تبدیل شده و بدون آن، ادامه زندگی انسان دشوار است؛ بنابراین اهمیت امنیت انرژی به تدریج از حوزه نظامی و جنگی، امروزه به حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و بین المللی و در سطح امنیت ملی گسترش یافته و از ارکان امنیت ملی محسوب می‌شود. در حال حاضر، طبق برآوردهای معتبر بین المللی، مجموع سهم منابع نفت و گاز در سبد  مصرف انرژی جهان، قریب ۵۵ درصد است و از آنجا که سهم گاز در سبد مصرف انرژی جهان به تدریج در آینده افزایش می‌یابد و حامل انرژی نوینی نیز برای جایگزینی معادل سهم نفت و گاز در آینده بلند مدت متصور نیست، مطابق پیش بینی همان مراجع معتبر سهم نفت و گاز تا افق ۲۰۵۰ میلادی، همچنان در سبد مصرف انرژی جهان حدود ۵۵ درصد حفظ شده و از نظر مقدار نیز، با افزایش حدود ۶۰ درصد  مواجه می‌شود.

در همین راستا گفتگویی داشتیم با محمدرضا مقدم، معاون مهندسی، پژوهشی و فناوری سابق وزارت نفت که در ادامه می‌خوانید:

* برای شروع، علت اهمیت داشتن نفت و گاز را چه می‌دانید؟
- محمدرضا مقدم: علت اهمیت راهبردی منابع نفت و گاز در این است از یک سوی منابع نفت و گاز از نظر جغرافیایی به طور نامتوازن در جهان پراکنده شده و عمدتا نیزاین منابع خارج ازحوزه سرزمینی چهار قطب بزرگ اقتصادی جهان که وارد کنندگان اصلی منابع نفت و گاز واقع شده است. از سوی دیگر دو حوزه اصلی مصرف نفت، به صنایع نظامی و حمل و نقل مرتبط است و صنعت نفت به منزله پشتیبان این دو صنعت بازیگر اصلی برای صنایع مذکور محسوب می‌شود. از طرفی کشورهائی مانند چین و هند نیز که به تدریج در آینده به واردات نفت و گاز وابستگی زیادی خواهند یافت از طریق دیپلماسی انرژی با اتکاء به روش‌های مسالمت آمیز تجاری ، اخیراً خط مش برداشت حق السهم ازمنابع نفت و گاز کشورهای نفت خیز را از طریق عقد قراردادهای«امتیازی و یا مشارکت در تولید» در سیاست‌های امنیت انرژی خود به اجرا گذاشته اند.

* در این میان کشورهای نفتخیز باید چه راهکاری در پیش گیرند؟
-کشورهای نفت خیز از یک طرف نیازمند «امنیت عرضه انرژی» برای رشد اقتصادی و تحکیم و ساختار سیاسی برای حفظ امنیت ملی در داخل کشور بوده و از سویی دیگر به «امنیت عرضه» نفت و گاز در اجرای تعهدات به بازارهای منطقه ای و بین المللی انرژی خود نیاز دارند. از طرف دیگر نیز، ملزم به تأمین «امنیت تقاضا» برای دسترسی به بازارهای مطمئن، امن و پایدار در داخل و خصوصاً در خارج کشور هستند تا در شرایط پیچیده روابط سیاسی، امکان انتقال، فروش، حفظ و افزایش سهم در بازارهای هدف را از طریق« امنیت تقاضا» فراهم کنند تا به این ترتیب امکان صادرات حامل‌های انرژی از جمله نفت و گاز و فراورده‌های پالایشی و پتروشیمی در بازار تقاضا  میسر شود . هزینه‌های سنگین واردات مستمر بنزین بر بودجه کشور و نیز خصوصی سازی «از دولت به زیر سایه دولت » و نیز نبود « نهاد مستقل تنظیم مقررات دولت با بخش خصوصی» نیز ازجمله مشکلات و چالش‌های پر خطر این بخش به حساب می‌آید و عمق تهدیدهای امنیت عرضه در بخش فراورده‌های نفتی را نشان می‌دهد.

* جایگاه ایران یا به طور کلی تر خاورمیانه را در این میان چطور ارزیابی می‌کنید؟
- ارقام زیر موقعیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک منابع نفت و گاز را در جهان نشان می‌دهد؛ به این ترتیب که حدود ۷۵۰ میلیارد بشکه نفت خام اثبات شده (معادل ۶۱ درصد ذخائر اثبات شده جهان) و نیز حدود ۷۵ تریلیون مترمکعب (معادل ۴۰ درصد ذخائر گاز جهان) در منطقه خلیج فارس است. چنانچه ترکیب ذخایر نفت خام و گاز طبیعی خلیج فارس با دریای خزر و بخشی از روسیه که نزدیک این دریا قرار گرفته است را در نظر بگیریم بالغ بر ۷۲ درصد منابع نفت خام و ۴۳ درصد ذخائر گاز جهان در این بخش کوچک جغرافیایی قرار دارد. چنانچه وضعیت ذخایر نفت و گاز کشورها غیر اوپک که عمر تولید از ذخایر آنها به مراتب کمتر و هزینه تولید چند برابر بیشتر ازکشورهای حوزه خلیج فارس است را در نظر بگیریم ، موقعیت ویژه «بیضی راهبردی انرژی» جهان شفاف تر و میزان وابستگی چهار قطب بزرگ اقتصادی دنیا به واردات روز افزون نفت و گاز از این منطقه مشخص می‌شود.

* کشورهای منطقه خاورمیانه چطور می‌توانند از این فرصت استفاده کنند؟ ایران در استفاده از این مزیت موفق بوده است؟
کلید استفاده از این موقعیت برای برقراری امنیت انرژی و ارتقاء امنیت ملی کشور در منطقه و جهان کاملا وابسته به فرصت‌های نهفته در استعدادهای صنعت نفت کشور است که می‌تواند در صورت ظهور در ساختاری، مستقل و روزآمد می‌تواند این نیاز را برطرف کند. با توجه به مزیت رقابتی نسبی کشور در منابع نفت و گاز از طریق توان صادرات، دستاوردهای علمی، فناوری، مهندسی، کالا و فعالیت‌های مختلف پیمانکاری بالاترین تعاملات و مبادلات تجاری را در سطح بین المللی برای کشور فراهم می‌کند، که اگر از این زاویه به صنعت نفت کشور نگاه شود نه تنها کارنامه قابل ملاحظه ای یافت نمی شود بلکه ضعف‌ها و تهدیدات جدی در وابستگی به خارج باوجود آنکه بازار داخلی برای ده‌ها میلیارد دلار سرمایه گذاری سالیانه، در طرح¬ها و عملیات این صنعت وجود دارد که منجر به واردات کالا و تجهیزات، خرید دانش فنی، طراحی، مهندسی فرایندهای تحت پروانه ( لیسانس ) و ... می‌شود، اما از این ظرفیت خرید از خارج برای انتقال فناوری اقدام اساسی صورت نگرفته است و نیز با وجود گذشت بیشتر از صد سال از عمر صنعت نفت هنوز هدف و استراتژی مشخصی در رابطه با ارتقاء توان داخلی برای فعالیت بالادستی و پایین دستی و حضور در عرصه فعالیت‌های بین المللی حتی بعد از ابلاغ سیاست‌های اقتصادی مقاومتی وجود ندارد و همچنان برنامه‌های اصلی توسعه صنعت نفت اجرای طرح‌های دیرینه استخراج و افزایش تولید نفت و گاز و بطور عمده وابسته به امکانات خارج ازکشور است.

* عملکرد بخش‌های مختلف صنعت نفت برای ارتقا بهره وری را چطور ارزیابی می‌کنید؟
-فقدان سیاست‌های معین برای ارتقاء توان داخل این صنعت موجب ایجاد تهدید و چالش و در نهایت عدم استفاده از فرصت ژئواستراتژیک منابع نفت و گازکشور شده است. چنانچه در بخش تولید فرآورده‌های نفتی به دلیل گستردگی در کاربرد و اتکاء کامل بخش حمل و نقل به فراورده‌ها، این بخش با تهدید امنیت عرضه جدی مواجه است زیرا دامنه تهدید عرضه فراورده‌های نفتی می‌تواند به سرعت به یک فاجعه اجتماعی تبدیل شده و اکنون شکاف عرضه و تقاضا، واردات بنزین را به ۱۰ تا ۱۵ میلیون لیتر در روز رسانده است. این در حالی است که خطوط انتقال نفت و فرآورده‌های نفتی با فرسودگی جدی روبرو است که اصلاح فوری را می‌طلبد.

* خصوصی سازی در بخش پالایشگاهی را مثمر ثمر می‌دانید؟
-هزینه‌های سنگین واردات مستمر بنزین بر بودجه کشور و نیز خصوصی سازی «از دولت به زیر سایه دولت » و نیز نبود « نهاد مستقل تنظیم مقررات دولت با بخش خصوصی»  نیز ازجمله مشکلات و چالش‌های پر خطر این بخش به حساب می‌آید و عمق تهدیدهای امنیت عرضه در بخش فراورده‌های نفتی را نشان می‌دهد.کلید استفاده از موقعیت راهبردی در منطقه خاورمیانه برای برقراری امنیت انرژی و ارتقاء امنیت ملی کشور در منطقه و جهان کاملا وابسته به فرصت‌های نهفته در استعدادهای صنعت نفت کشور است.

* مشکل از کجاست؟
-ساختار قدیمی الگوی پالایشی پالایشگاه‌های کشور؛ در نتیجه این ساختار قدیمی تولید حدود ۳۰ درصد نفت کوره از مجموع فراورده‌های پالایشگاه‌ها، اقتصاد این بخش را تا مرز ورشکستگی رسانده است و با خصوصی سازی و قرار گرفتن پالایشگاه‌ها در مجموعه‌های بنگاهی ناکارآمد اقتصادی، عملاً مکان هر گونه سرمایه گذاری برای نوسازی و بازسازی پالایشگاه‌ها را غیر ممکن ساخته است و این در شرایطی است که نمونه‌های فراوانی از پالایشگاه‌ها را در دنیا می‌توان یافت که با وجود بازسازی و نوسازی وکاهش جدی میزان  تولید نفت کوره و تولید فراورده‌های با ارزش افزوده بالاتر، توان رقابت با پالایشگاه‌های مدرن فاقد تولید نفت کوره را نداشته و تعطیل شده اند.

* بخش پالایشی کشور را در این مرحله می‌دانید؟
- تا حدودی؛ ساختار پالایشی کشور اکنون در یک سردرگمی فعالیتی در شرایط غیر رقابتی به سر می‌برد، تحویل انحصاری خوراک نفت خام و فراورده‌های نفتی به شرکت ملی نفت و عقد قراردادهای تکلیفی برای اخذ خدمات انتقال و توزیع فراورده‌های نفتی با شرکت پالایش پخش و ایجاد هزینه‌های بالاسری غیر متعارف شرایط غیررقابتی را تشدید کرده و متأسفانه با وجود شرایط نامساعد امنیت عرضه فراورده‌های نفتی هیچ گونه چشم انداز و سیاست مشخصی برای حل چالش‌های این بخش وجود ندارد.

* این ناکارآمدی را مختص بخش پالایشی می‌دانید یا به عقیده شده در سایر بخش‌های نیز تسری یافته است؟
-خیر. مختص بخش پالایشی نیست. در بخش بالادستی صنعت نفت، عمده تأسیسات تولید نفت و گاز، در مناطق نفت خیز که بخش اصلی تولید نفت محسوب می‌شود فرسودگی زیادی در بخش انتقال و تولید با عمر ۵۰-۶۰ سال، در شرایط کاملا غیر مطمئن عملیاتی کار می‌کنند و در فلات قاره که میادین مشترک ( ۱۵ میدان از ۲۸ میدان مشترک ) قرار گرفته با فرسودگی مزمن و خطرناک سازه‌های دریایی مواجه شده و به یک تهدید جدی و نامحسوس برای امنیت عرضه نفت در بخش فلات قاره تبدیل شده است. این در حالی است که حتی امکان غرق شدن بعضی از سازهای دریایی به دلیل زنگ زدگی و خوردگی تأسیسات وجود دارد.

* بی شک وزارت نفت به این موضوع واقف است؛ علت تاخیر دررسیدگی به این شرایط را چه می‌دانید؟
- در وهله نخست باید گفت بدهی کلان شرکت ملی نفت اکنون به مرز حدود ۱۵۰ هزار میلیارد تومان رسیده است و امکان بازسازی و نوسازی تأسیسات و سرمایه گذاری برای توسعه میادین نفت و گاز را تقریبا غیرممکن کرده است.از سویی دیگر نا کارآمدی و ضعف نهادها کارفرمایی شرکت‌های دولتی نفتی در میزان هزینه‌ها، زمان و کیفیت اجرای طرح‌های مصوب به خوبی بیانگر ناکارآمدی ساختار کارفرمایی و نظام فنی / اجرایی در کلیه شرکت‌های دولتی صنعت نفت است. در بخش تولید و امنیت عرضه گاز طبیعی نیز باید گفت بعد از حدود ۲۵ سال که از آغاز اولین فاز توسعه میدان گازی پارس جنوبی می‌گذرد، هنوز طرح توسعه فازهای مختلف این میدان به اتمام نرسیده است و آثار آن را هرساله در تأمین سوخت نیروگاه‌ها در زمستان می‌توان دید.  به طوریکه در زمستان سال ۱۳۹۵ به دلیل کمبود گاز، میلیون‌ها لیتر نفت کوره و گازوئیل به اجبار در نیروگاه‌های بزرگ دو سوخته مصرف شد که علاوه بر از دست رفتن درآمد حاصله از صادرات، آلودگی محیط زیست، نگرانی از عدم امینت عرضه در زمستان را که می‌تواند تبعات اجتماعی جدی در بر داشته باشد، به جا گذاشت.

* به عقیده شما این شرایط می‌تواند بر بخش‌های دیگر صنایع کشور تاثیرگذار باشد؟
-بله. در چنین شرایطی مشخص نیست با رشد مصرف گاز که در رقابت با برق برای تأمین انرژی بخش‌های خانگی، تجاری در شهر و روستا، در مسابقه قرار گرفته است و نیز افت تولید در میدان پارس جنوبی که از هم اکنون بعضی از پالایشگاه‌های این میدان را با مازاد ظرفیت مواجه نموده است، کدام میدان و یا میدان‌های گازی برای تامین عرضه گاز واقعی نه روی کاغذ طی  ۵ سال آینده مشخص شده است. این مشکلات در شرایطی است که تقریباً بخش‌های عمده خانگی، تجاری، صنعت و کشاورزی و حتی مقداری از نیازهای انرژی در بخش حمل و نقل به گاز طبیعی وابسته شده و امنیت انرژی را بطور عمیقی در داخل کشور به تأمین گاز محدود نموده است. فقدان سیاست‌های معین برای ارتقاء توان داخل این صنعت موجب ایجاد تهدید و چالش و در نهایت عدم استفاده از فرصت ژئواستراتژیک منابع نفت و گازکشور شده است.

* برخی از پتروشیمی‌ها نیز به خوراک گازی نیاز دارند؛ این وضعیت می‌تواند دامنگیر این واحدها نیز شود؟
-دقیقا؛ در پتروشیمی نیز یکی از عوامل مهم عدم کارکرد تأسیسات در ظرفیت اسمی، کمبود خوراک است که بطور عمده به گاز وابسته است و با این شرایط صنعت پتروشیمی در دو برنامه پنج ساله نزدیک به صد و پنجاه میلیارد دلار سرمایه گذاری برای توسعه صنعت پتروشیمی را در دست اجرا دارد و عدم امنیت عرضه انرژی را در این بخش نیز با نگرانی مواجه می‌کند.

* ارزیابی شما از عملکرد ایران در بخش بازارهای صادراتی گاز چیست؟
- با وجود اینکه وجود بازارهای جذاب در آسیا و اروپا و خصوصاً کشورهای همسایه، برای گاز طبیعی وجود دارد، دیپلماسی انرژی فعالی هنوز نتوانسته است قرارداد صادرات گاز به پاکستان را بطور قطعی به نتیجه برساند و« امینت تقاضا » را در این بازار مهم از نظر راهبردی برای امنیت ملی، تأمین نماید و این غفلت موجب شد خط لوله گاز ترکمنستان، افغانستان و پاکستان پس از انعقاد قرارداد صادرات گاز ایران با پاکستان  برای صادرات گاز به پاکستان فعال شده و ترکمنستان با ایران برای تأمین گاز پاکستان به رقابت بپردازد در همین حال قطر نیز با برنامه دیگری برای تأمین گاز پاکستان وارد رقابت شده است.