باشگاه خبری فراساحل: نماینده سابق ایران در مذاکرات رژیم دریای خزر با اشاره به احتمال امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر در سال 2018 خاطرنشان کرد که باید ابتدا وضعیت تقسیم منابع این دریا مشخص و سپس این کنوانسیون امضا شود. مهدی صفری، نماینده ایران در مذاکرات رژیم دریای خزر در دولت‌های هشتم و نهم بود که در پرونده کاری خود سمت‌هایی نظیر معاون آسیا، اقیانوسیه و مشترک‌المنافع و معاون وزیر امور خارجه کشورمان را نیز داشته است. صفری همچنین سفیر ایران در روسیه، چین و اتریش بود و به واسطه حضور در سفارت کشورمان در مسکو و انجام مذاکرات رژیم دریای خزر، به عنوان یکی از متخصصین در حوزه خزر، روسیه و قفقاز شناخته می‌شود. او پس از اینکه به صورت رسمی از فعالیت‌های دیپلماتیک فاصله گرفته در ستاد اجرایی فرمان امام(ره) مشغول به فعالیت است.
به گزارش باشگاه خبری فراساحل و به نقل از ایسنا، نماینده سابق ایران در مذاکرات رژیم دریای خزر، در پاسخ به این سئوال که تاریخچه مذاکرات رژیم دریای خزر از ابتدا به چه صورت بوده است؟ خاطرنشان کرد که تاکنون در خصوص دریای خزر دو قرارداد امضا شده است، یکی از این قرار دادها مربوط به سال 1921 بین ایران و روسیه بود و دیگری مربوط به 1940 و زمان شوروی سابق می شود. قرارداد اولی تقریبا مثل قرارداد ترکمنچای بود و مرز روسیه لب مرز آب‌های ما تعیین شده بود. اما در سال 1940 شوروی شاهد وقوع انقلابی کمونیستی بود و دیگر بحث مردم و عدالت مطرح می شد. برای همین مرزهای کشورها را جدا کرده و بعد اعلام کردند که در خزر هر کشوری می‌تواند تا 10 مایل ماهیگیری کند؛ باقی دریا نیز مشاع بود و درخصوص کف دریا هم هیچ صحبتی نکردند. درحقیقت این تقسیم بندی به نفع آنها بود.
سفیر پیشین کشورمان در خصوص تاکید بر عدم حضور نیروهای خارجی، در دریای خزر افزود: بحث دیگر در رژیم حقوقی دریای خزر این بود که نیروهای خارجی به هیچ وجه نباید وارد این آب‌ها شوند. وی ادامه داد: تا این مرحله راجع به نفت و منابع دیگر دریای خزر هیچ صحبتی بین پنج کشور نشده بود، در زمان شوروی، آنها اجازه نمی دادند کسی از مرز حسینقلی-آستارا بالاتر برود و اگر به اشتباه ماهیگیری از 10 مایلی که مجوز داشتند خارج می شد، آنها را بازداشت می کردند. وقتی ماهیگران ایرانی از آستارا 10 مایل جلوتر می‌رفتند، از حسینقلی به بعد که خط قطع می‌شد بازداشت می شدند این ظلمی بود که آنها بر خلاف رژیم حقوقی خزر و دو قرارداد موجود 1921 و 1940 انجام دادند . اما پس از انقلاب و فروپاشی شوروی وضعیت کمی فرق کرد و ما می خواستیم برای تقویت حضور خود در خزر تلاش کنیم و در همین راستا هم باید حضورمان در عرصه‌های اقتصادی، کشتیرانی، بنادر و منابع زیرزمینی در خزر را تقویت می کردیم. صفری خاطرنشان کرد: هر کشوری که حضور اقتصادی بیشتری در خزر داشته باشد، قدرت بیشتری دارد و اینکه گفته می شود 50 یا 40 درصد خزر برای ما است داستان دیگری دارد و مقوله جدایی است. واقعیت این است که حضور اقتصادی پررنگ در خزر و توسعه تجارت از طریق این دریا است که ما را در این منطقه مطرح می کند، به جز تقسیم منابع کف آب.
خزر برای روس‌ها جنبه امنیتی دارد
سفیر پیشین کشورمان در مسکو با بیان اینکه خزر برای روس‌ها بیش از آنکه از لحاظ اقتصادی اهمیت داشته باشد از جنبه امنیتی مهم است، خاطرنشان کرد: با وجود آنکه در خزر منابع نفتی وجود دارد ولی برای روس‌ها بحث امنیت بیشتر قابل توجه بود و به همین دلیل اصرار داشتند که خزر مشاء باشد تا کشوری نتواند نیروهای خارجی را به واسطه آنکه حریم خودشان است به این آب‌ها راه بدهد. وی ادامه داد: در زمانی که در روسیه سفیر بودم، الیگارشی (حکومت گروه اندک ) انرژی در روسیه روی کار آمد بود که گرایش بسیاری به حوزه اقتصادی داشت و در جهت منافع جیبشان گام برمی داشتند و تصمیم گیری می کردند. در آن زمان ویکتور چرنومیردین نخست وزیر و بوریس یلتسین رییس جمهور بودند، آنها اعلام کردند که کف آب تقسیم و آب و بالای آب مشاع باشد. چون حضور کشتی‌ها در خزر برایشان امنیتی بود و در همین راستا هم بحث دو رژیمی را مطرح کردند.
صفری خاطرنشان کرد: پس از طرح دورژیمی، این سوال مطرح شد که کف آب به چه روشی تقسیم شود؟ تا آن زمان استاندارد دنیا تقسیم بندی از طریق خط میانی بود. بعد از فروپاشی شوروی ایران ابتدا موضعش تقسیم بندی براساس مشاع بود، ولی بعد گفته شد که خزر تقسیم شود و 20 درصد برای ما باشد. البته تقسیم منابع کف آب 20 درصد سهم باشد. وی ادامه داد: در هر صورت در شورای امنیت ملی طرح دو رژیمی را تصویب کردند. یعنی کف آب بین 5 کشور به صورت 20 درصدی تقسیم شود و روی آب و بالای آب مشاع باشد. البته تقسیم بندی 20 درصدی پذیرفته نمی شد، چون مرز آبی قزاقستان و روسیه بسیار زیاد است؛ ولی حتی اگر کف آب هم تقسیم می شد، باز حاکمیتی شده و خاک آن کشور محسوب می شد. در این شرایط بود که ایران گفت، منابع تقسیم شود. یعنی اگر زیردریایی ما از این محل عبور کند، می تواند در آن بخش بنشیند اما اجازه ندارد از آن بخش نفت استخراج کند. در نتیجه تقسیم منابع می شود نه حاکمیت. ما این موضوع را جا انداختیم و آنها هم قبول کردند.
سفیر پیشین کشورمان در روسیه در ادامه تاکید کرد: درخصوص رژیم حقوقی دریای خزر مسائل بسیاری وجود داشت ؛ اما اساس ترین موضوع این بود که منابع کف دریای خزر به چه روشی تقسیم شود. علاوه بر این حضور نظامی خارجی‌ها با پرچم‌های دیگر در این دریا هم مطرح بود و بحث دیگر این بود که اساسا خزر نظامی باشد یا خیر، همچنین اینکه کشتیرانی و ماهیگیری به چه صورت انجام شود و مرزهای آبی چطور تقسیم شود، همه مسائلی بود که در خصوص دریای خزر مورد بحث قرار می گرفت، زیرا در قرارداد 1940مرز آبی خود خشکی در نظر گرفته شده بود، یعنی کشتی‌ها به راحتی می توانند تا لب مرز تردد کنند و به اجازه نیاز ندارند. پنج کشور روی این مسائل بحث می کردند و مواضع ما این بود که خزر باید غیرنظامی سازی شود. پس روش تقسیم منابع و عبور خط لوله را مورد بحث قرار دادیم.
وی ادامه داد: اگر یادتان باشد زمان آقای احمدی نژاد پوتین به ایران سفر کرد و اعلامیه‌ای در اجلاس سران دریای خزر مطرح شد که طبق رژیم خزر هیچ نیروی خارجی حق ندارد وارد خزر شود و همین امر هم تصویب شد. موضوع دیگر این بود که بحث مرز آبی مشخص شود. در نهایت موضوعی که کشورها بر آن توافق کردند این بود که 15 مایل مرز باشد و ماهیگیران بتوانند در 10 مایل بعد از آن هم ماهیگیری کنند و بقیه دریا هم مشاع باشد که مشاع بودن آن هم به دلایل امنیت نظامی مطرح شد. درنتیجه این توافق الان به جای 10 مایل ماهیگیری می توانیم در 25 مایل ماهیگیری کنیم، چون 15 مایل سرزمین مان است. بر این اساس کف آب در این 15 مایل، خود آب و بالای آب، خاک ما محسوب می شود. یعنی خاک مان 15 مایل جلو آمده است. در نتیجه وقتی کشتی نظامی هم بخواهد عبور کند حتی به صورت دوستانه هم که باشد باید با اجازه وارد حریم آبی ما بشود.
صفری خاطرنشان کرد: تا این مرحله از مذاکرات مسائلی مانند حضور نیروهای خارجی در خزر تصویب شد و بعد از آن موضوع مهمتر این بود که این منابع چطور تقسیم شوند. آنها می گفتند خط میانی، ما می گفتیم خط میانی به شرطی قبول است که انصاف برقرار باشد. باتوجه به اینکه ساحل ما مقعر و ساحل آذربایجان محدب است، طبق تئوری که ما ارائه کردیم، تقسیم بندی بالانس نداشته و انصاف یا فرمول خط منصف رعایت نمی شد. ما ثابت کردیم که سهم ما بین 20 و چند دهم درصد است. در این رابطه شروع به مذاکره کردیم و یکی از اساسی‌ترین مسائلی که مذاکرات را تا امروز طولانی کرده هم همین امر است. در زمانی که این مذاکرات دنبال می شد روس‌ها هم با قزاقستان رایزنی می کردند که کف آب را چطور در محدوده خودشان تقسیم بندی کنند. روس‌ها با قزاقستان روش خط میانی را پیاده کردند. وقتی کشوری مرزش زیاد باشد، روش خط میانی برایش خوب است. آذربایجان کوچک و پست (هموار) است. درنتیجه این رایزنی‌ها روس‌ها با قزاقستان و قزاقستان هم با آذربایجان تکلیف خود را مشخص کردند.
او در پاسخ به این سئوال که سرگئی لاوروف در نشست خبری پس از پایان نشست وزیران امور خارجه 5 کشور حاشیه خزر اعلام کرد که " راه حل تمام مسائل کلیدی درباره کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر پیدا شده است. " این اظهارات بر چه اساسی است؟ گفت: بحث اساسی همین است که موضوع اصلی هنوز حل نشده و علاوه براین موضوع دیگر مسئله خط لوله است که حل نشده و هنوز پابرجا است. قزاقستان و آذربایجان موافق کشیدن خط لوله هستند ولی ما به دلیل آلودگی و مسائل زیست محیطی مخالفیم. تا تعیین وضعیت تقسیم منابع، خارج کردن نحوه استفاده منابع کف دریای خزر از کنوانسون و امضای آن اشتباه است صفری در پاسخ به اینکه از زمانی که شما به عنوان نماینده ایران در مذاکرات رژیم دریای خزر حضور داشتید، تا امروز چه تغییراتی در بحث روند حقوقی دریای خزر انجام شده است؟ خاطرنشان کرد: در گذشته حضور ما در خزر صفر بود ولی امروز بنادر خود را تقویت کردیم. حضور کشتیرانی ما قویتر شد و در شیلات هم فعالیت بیشتری داریم. علاوه بر این در خزر سکوی نفتی ساختیم تا بتوانیم نفت و گاز استخراج کنیم.
نماینده پیشین ایران در مذاکرات رژیم دریای خزر ادامه داد: در مورد پیشرفت مذاکرات باید بگویم که گفت و گو‌ها روال عادی دارد و هر 6 ماه به 6 ماه مقامات ملاقات می‌کنند و به نوبت هم مطالبی که در دستور کار بوده تصویب می شود. پیشرفتی که در این سال‌ها حاصل شده است این بوده که 15 مایل و 10 مایل که قرار بود تصویب شود به اجلاس بعدی افتاد و تصویب شد، اما تا این کار نهایی نشود و بخصوص وضعیت تقسیم منابع مشخص نشود به نظر خارج کردن نحوه استفاده منابع کف دریای خزر از کنوانسون و امضا آن اشتباه است. وی در پاسخ به اینکه برخی می گویند همان تقسیم بندی که در زمان شوروی وجود داشت، امروز هم اعمال شود و این موضوع که شوروی سابق به چندین کشور تبدیل شده مسئله آنها است و ما نباید خودمان را با تقسیم بندی جدید درگیر کنیم، نظر شما چیست؟ افزود: آنها موافق چنین تقسیم بندی هستند چون مرز ما تا حسینقلی-آستارا تعیین شده بود و مرز آبی هر کشوری تا مرزهای خاکی‌اش بود. ما اصلا این را قبول نداریم چون قراردادهای 1921 و 1940 چیز دیگری می گویند.
وقتی از صفری نحوه محاسبه 20 درصد سهم ایران از خزر پرسیده شد، او با ترسیم شکل نحوه تقسیم خزر بین 5 کشور بر اساس خط منصف یا انصاف را توضیح داد. 20درصد سهم ایران از دریای خزر از کجا آمده؟ سفیر پیشین ایران در روسیه در پاسخ به این سئوال که شما خیلی روی بحث 20 درصد تاکید می کنید. برخی می پرسند این 20 درصد از کجا آمده است؟ این طور بیان کرد که ما می گوییم 20 درصد در مصوبه گفته شده، در مصوبه آمده است که حداقل سهم ما باید به 20 درصد برسد. اگر خط میانی را قبول کنیم به ما 14 درصد می رسد. ما 20 درصدی که می گوییم یعنی با رعایت انصاف و در قانون دریاها اصل انصاف تعریف خودش را دارد و برای همه روشن است.
وی ادامه داد: دریای شمال بین آلمان، دانمارک و هلند قرار دارد، این دریا هم بین سه کشور تقسیم شده است، آنها هم تحدب و تعقر را حل کردند و بعد خط میانی را کشیدند. روش خط میانی در دنیا قابل قبول است، به شرطی که انصاف در آن رعایت شود و انصاف این است که تحدب و تعقر از بین برود و سواحل به صورت مساوی روی خط میانی اثرگذار باشند. چون خط میانی مکان هندسی نقاطی است که از دو طرف یکسان باشد. از نقطه ای در ساحل به نقطه دیگر روی ساحل خطی وصل می کنند. زمانی انصاف برقرار می شود که این خط متعادل شود. اگر تحدب و تعقر در نظر گرفته نشود پس اصل انصاف که در قانون دریاها مشخص شده است چیست؟
نماینده سابق ایران در مذاکرات رژیم دریای خزر افزود: به عقیده من اگر روش تقسیم خط نحوه منابع کف دریای خزر و بحث کشیدن خط لوله را از کنوانسیون بیرون بکشند کارصحیحی نیست. حضور نظامی خارجی‌ها، مرز کشی و کشتیرانی از مسائلی در دریای خزر هستند که ما را تهدید می کردند و اکنون تکلیفشان مشخص شده است. اختلاف بین روس‌ها و نروژ بر سر تقسیم یک منبع 37 سال طول کشید، آیا اختلافات ما با عربستان حل شده است؟ بحث تقسیم مرزهای ما با کویت حل شده است؟ صفری با تاکید براینکه ایران هشت سال برای بدست آوردن سه کیلومتر از خاکش جنگید خاطرنشان کرد: ما هشت سال برای اروند رود جنگیدیم. امروز هم باید به مذاکراتمان در خصوص دریای خزر ادامه دهیم.
نمی شود یک بخش از کنوانسیون خزر را جدا و آن را امضا کرد و دوباره درخواست مذاکره کرد
سئوال دیگر از این دیپلمات پیشین کشورمان این بود که گفته می شود احتمالا خرداد ماه کنوانسیون مربوط به خزر امضا شود شما فکر می کنید تا آن زمان اختلافات بین پنج کشورحل شود؟ گفت: نمی‌دانم. طرف‌های دیگر همه راضی هستند، تنها مخالف ما بودیم و می گفتیم که باید حق مان در آن رعایت شود. از نظر من کنواسیون باید زمانی امضا شود که تمام این موارد در آن گنجانده شود. کنواسیون یک رژیم حقوقی است و تعیین وضعیت منابع کف آب هم جزء یکی از فاکتورهایش است. نمی شود یک بخش را جدا کرد، کنوانسیون را امضا کرد و بعد دوباره درخواست مذاکره داد. وی تاکید کرد که امروز حضور ایران در خزر از منظر اقتصادی بسیار قوی تر و بنادرمان هم فعال شده است. همانطور که پیش تر گفتم دو فاکتور امنیت و اقتصاد در خزر از اهمیت بالایی برخوردار است و به اندازه ای که در اقتصادی فعال باشیم منافعمان هم در خزر بیشتر خواهد بود. همچنین می توانیم تمام حمل و نقل‌مان در خزر را به آستاراخان و قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان انجام دهیم، نقل و انتقال‌ها برایمان بسیار ارزان تر از راه آهن تمام خواهد شد. جدا از این موضوع تقویت بنادر ایجاد شغل را به دنبال دارد و جدای از آن سوآپ نفت هم می‌تواند درآمد و شغل ایجا کند. نکته قابل توجه دیگر برای ما این است که بتوانیم در منطقه مشاع خزر ماهیگیری کنیم. صفری در پایان تاکید کرد که نگاه ایران به خزر غیرنظامی کردن این دریا است.
کد خبر : 4960